Cort verhael van 't geene bij den Admirael Steuen vander Haghen tot Ambonen met de Portugesen ende Jesuyten
gehandelt is.

 

1.
Ingevalle padre Massonio ende eenighe van de principals portugesen in Europa warm ende die heeren
Bewinthebberen die moyten geliefden to doen aen haer to serijuen , ende dselue geloue to geuen mt geene sij
van den Admirael vander Haghen ende sijne handelinge in Ambona weten to getuygen, men soude son-
der twijfel vuyt de conferentie van 't selue, met het geene hij hem soo mondelinge als scriftelickenverhaelt
is genoch connen verstaen, wat de handel aldaer met haerluyden geweest is . Die soo menichmael warm ver-
manende datse met hem medelij den hadden, hem siende in 500 groote moyten verwert dat se niet en wisten
hoe hij met soo weynich behulps daer vuyt soude connen geraecken, want doen het casteel ouer aen den
Adrnirael gegeuen was, soo heeft hij eerst bevonden wat moyten ende arbeyt het was soo een getroubleert
last, met soo verscheyde voickeren bewoont to vereenighen ende in rusts to brengen, daer de inwoon-
deren soo grooten haet ende partijschappe under malcanderen wares dragende, als daer de Olisiuas tegens
de Olilimas, dat sijn de Mahometisten tegens de Christenen, soo seer verbittert wares, dat het hoochnodich
bevonden worden dselue tot vrintschap to brengen, S0O die antlers het geheele last inde gronde bedoruen


2.
souden hebben, sulex dat geene vruchten noehte proufijten daer off to verwachten stonden , waer toe oock
het casteel hoewel met tselue soude mogen voorsien ofte gefortifieert hebben, niet ofte weynich soude heb-
ben connen gehelpen . Waeromme voor hem goeden raet tot remedie van alle 't selue wel van dome was,
soo de verstandichste commijsen van de vlote al doot of op haere verseheyden lagen ende vande andere
weynich behulps conde treeken , die meenden met het veroueren van het casteel alles to wege gebracht to
wesen , daer de meeste swaricheyt ende moyten nosh aenstaende was, ende van hem versocht sijnde inde
cayute, daer de Am.bonesen bij 10, 20, iae 30 tseffens met groote confusie ende weynich resolutie haer saec-
ken aen gauen ende vorderden, to willen blij uen, voor antwoort gauen datse al eenen dach ofte 2 daer
geseten hadden ende het haer verdroot langer to blijuen, dwijle het saecken warm haer verstant to bouen
gaende, dat den Admirael het wel alleen soude vuyt rechten, die ouersulnx in alle de moyten alleen is
blijuen steecken ende wel een rpaent stadich met soo danighe hooftbreecken doende geweest met grote pa-
tientie, nu deene dan dandere parthij e verhoorende ende in groote onverdraechlicke hitte, stadich het sweete
affwissende, sochte met alle vruntschappe haer to vergelij cken. Waer ouer dvoorsz. Portugesen hun oock
seyden to verwonderen ende niet gedocht to hebben dat den Admirael alles in dier voegen soude geappai-
seert ende tot een goet eynde gebracht hebben, als die een yder parthij e groot


3.
contentement gegeuen, haere scrifte seguros ofte sauvegardes selffs gescreuen ende watter voort nodich was bij
hem selffs affgedaen hadde etc. Sijn dan den 24en Februarij a°. 1605, daechs naer dat het casteel van Ambona
ouer gegeuen was, twe Jesuyten aen boort bij den Admirael vander Haghen gecomen , waer van de principaelste
was genoempt padre Lorenzo Masonio , to Venetien geboren , ende presenteerden hem haere dienst daerse hem in
mochte behulpsaem wesen, dat hij hunluyden ooek mt goet heeft affgenomen, het gevoelen hebbende dat se hem
grooten dienst souden connen doen ende van veele saecke de gelegentheyt ende regieringe van het lant
aduiseren . Dselue begonden voor eerst daer an to spreecken voor seeckere naturele Ambonesen , dat Christe-
nen warm, in sommighe dorpen ofte viecken wonende, diese seyden ouer de 70 iaeren bij de Portugesen ge-
weest to hebben ende haer altijt wel ende getrouwelicken gedragen hadden als goede vasallen vande
Coningen van Portugal, ende doen haer begeere to begeuen onder de subiectie ende gehoorsaemheyt vande
H. Staten, ende sijne Excellentie, tot dien eynde voor haer begeerende perdon ende verseeckerheyt omme
met haer wijuen ende kynderen weder in haere huysen daerse vuyt in het geberchte gevlucht warm , to
comen woven, dat hij hunluyden belooft ende vergost heeft, voorts op den Jesuit Massonio begeerende dat
hij vorder sijn bests wilds doen omme alle de andere Ambonesen christenen door het lant verspreyt bij hem
brengen, dat hij se vrijlick


4.
ende seeckerlick wilds aennemen onder de protectie ende beschermenisse vande voornoemde H . Staten ende sijnen
Prince ende haerluyden alsoo tracteren, dat se goet contentement van hem souden hebben, hetweick oock den
Jesuit Massonio belooft ende voort sun affgescheyt genomen heeft met sijn compaignon nae lant varende.
Weynich daer nae is bij den Admirael meede aen boort gecomen eenen ouden portugees Diego Barbudo genoempt,
met hem brengende veele vande principals hoofden ende Capiteynen vande steedekens ende dorpen, wesende alle
christenen , die hij oock seer prees ende seyde die goet van nature ende haere Coningen altijt seer trou
geweest to hebben, gelijek sij flu presenteerden ende begeerden voor trouwe vasalleri ende onderdanen bij
H . M . Heeren Staten aengenomen to worden, auders riiet versoeckeude dan dwijle sij christenen waren, suicke
to mogen leuen ende steruen met vrijheyt van conscientie, ende begeerden daer toe verseeckerheyt ende seguros
bij den Admirael scuffs onderteyckent, tot beschermenisse van haere wijuen ende kynderen , dat hun oick beloeft
is ,
mits datse alle behuip ende dienst alse voorgaens de Coningen van Portugael gedaen hadden aen den Gouerneur
van het Casteel, die van wegen de H . Staten daer soude gestelt worden, voort aen doen souden, het weleke sij
alle blijdelieken beloofden nae to comer. Den seluen dach is oock don Gaspar de Mello, die Gouerneur van Ambona
hadde geweest, aldaer bij den Admirael gecomen, hem to voet vallende ende vergiffenisse biddende, daer bij
seggende dat de Portugesen tegens sijnen wille ende danck het


5.
casteel hadden ouergegeuen, ende claechden seer datse alsuleken conincklicken plaetse so scandelicken hadden
verlaten, de tranen van weemoedicheyt hem ouer de oogen lopende.
Den 25en Februarij quamen ontrent 20 vande principals Portugesen mt schip den Admirael besoecken, hem geluck
biedende van sijne conincklijcke victorie ende biddende dat hij haer dock wilds bevrijden ende beschermen voor
de Mahometisten, haere vianden, want sij verstaen hadden dat die van alle canter met haere corcorren aff quamen
om haerluyden die verwonnen waren vuyt to royen . Den Jesuit Massonio is oock doen aldaer gecomen omme het scrift
dat hij seguro noemden voor de Ambonesen, gelijck den voorgaenden dach belooft was, to halen, dat hem den Admirael
screeff ende gaff, voorts den semen vermanende de andere christenen die eertijts onder het casteel behoort
ende gestaen hadden merle to brengen onder het gebiet vande H. Staten, ende meer andere dingen vande gestaltenisse
ende gelegenheyt van het lant vragende, waer van hij oock seer goet beseheyt dede, seggende dat de Hollanderen
veel stercker ende verseeckerder in die landen souden wesen als de Portugesen oyt geweest waren, omme dat sij nu
alsoo wel de Mahometisten ende Heydenen als de Christenen ende Portugesen onder haer tot vrinden souden gebruycken
ende trecken , die dus lange met malcanderen viantschap in alder manieren gebruyckt hadden, dwijle hij het iaer
1600 onder de Mahometisten converserende, de herten vande seine doen al sijn gemaeckt ende gewonnen hadde, sulcx
dat se met de macht der seluer al veel souden connen vuyt richten ende to wege brengen. Den 26eri Februarij quam
padre Massonio weder aen


6.
boort bij den Admirael, met hem brengende 23 ofte 24 vande ouerste ende hoofden van verscheyden stedekens ende
vlecken die altemael Portugesche Christenen waren ende met dselue gehouden hadden, daer onder waren twe Coningen,
als van Quylan ende Soya. Nae dat hij al een poosken met dselue hadden gediscoureert soo die al meest tamelicken
Portugees spraken, cregense seer goet contentement van hem ende gauen hun datelicken onder de gehoorsaemheyt ende
subiectie vande H. M . Heeren Staten ende sijne Excellentie, belouende alle getrouwicheyt ende dienste dselue to
sullen doen gelijck sij voormaels aen de Coningen van Portugal gedaen ende die ander hoofden met Diego Barbudo
gecomen belooft hadden, met versoeckinge van de gewoonlicke sauvegarde ofte seguros to hebben.
Den 27en Februarij doen is den Admirael voor de eerste reyse aent lant ende het casteel gevaren, alwaer
het woort Goods gepredict worden met dancksegginge vande naemcondelicke victorie , die Godt Almachtich
hem voor sijne Meesters ende Heeren verleent hadde, daer voorts settende tot Gouerneur van het casteel
ende den Archipelago van Ambona Frederick loutman , omme tselue vuyten naeme vande H . M . H .
Staten to regieren.
Den len Martij is padre Massonio met 6 ofte acht portugesen weder int schip bij den Admirael gecomen,
hem biddende toch sijne beste to willen doen dat den generalen pegs tusschen de Mahometisten ende Chris-
tenen mochte gemaeckt worden, soo de Mahometisten haer seer sterck vergaderen, waer voor sij groote vrese
 


7.
hadden, dewijle sij nu buyten het casteel won ende qualicken voor de selue bewaert waren . De Mahome-
tisten quamen oock van alle de omliggende eylanden den Admirael visiteren ende vande victoire gratuleren,
seer verblijt wesende dat se hem seluen daer sagen, die haer doen vande Portugesen verlost ende gevrijt
hadde . Ende den Capiteyn Hyto met de andere Ambonesche Capiteynen, seyden dat den roep door alle
de eylanden soo groot was van sijne wedercompst endeveroveringe van Ambonen, dat die luyden van die
eylanden ouer hondert mijlen weechs hem wilden comen besoecken ende de plaetse besien die haer soo
lange in vrese ende bedwang gehouden hadde . Doen heeft men twe oude toorens, die to nae het casteel
stonden, begonnen aff to breecken, daer veel volcx aen arbeyden.
Den 3en Martii voer den Admirael met sijnen Raet aen het casteel daer hij de Portugesen die blijuen sou-

den den eedt van getrouwicheyt heeft laten doen, die ontrent 32 ofte 33 huysgesinnen sterck waren, haer
meede vermanende datse de 2 kercken to nae aen 't casteel staende met sommige huysen souden doen
af'breecken .
Den 4en Martij heeft den Admirael veel volcx aen lant gesonden omme de twe thorens aff to breecken, ende
oock bevolen aen Don Emanuel de Mello, Gouerneur vande Molucken, ende Don Gaspar de Mello, geweesde
Gouerneur van Ambona met alle de Portugesen, datse haer souden gereet maecken omme binnen vier ofte vijff
daghen to vertreeken, waer toe geordonneert worden de scheepkens Mosambique ende van Don Emanuel, omme
dselue wech to voeren. Den 5cn Martij heeft den Admirael sijnen schipper met noch eenich ander volck aen
lant gesonden omme


8.
de twe kercken die to nae aen het casteel stonden met sommighe andere huysen aff to breecken, ende
men continueerden noch met de twee toornen als voor geseyt to raseren.
Den Ten der seluer maent quam den ouden portugys Diego Barbudo bij den Admirael op sijn schip, met
hem brengende den Coninck van Oma met eenighe van sijne ondersaten vergeselschapt, die denseluen
Barbudo, sijn beste doende om in des Admiraels gratie to staen, als die verhoopte binnen Ambona, daer hij
ouer de 40 iaeren hadde gewoont, sijn leuen to eyndigen, soo verre gebracht hadde dat hij hem onder
de subiectie vande H . M . H . Staten begeuen heeft, den Admirael van wegen dselue heeren den eedt van
getrouwicheyt doende ende alle diensten als voor van de andere verhaelt, belouende, oock meede vanden
seluen sauvegarde ende brieuen van seguridade verwachtende.
Den Ben Martij sijn twe portugesen aen boort bij den Admirael gecomen, versoeckende dienst om met hem
op de schepen to varen daer hij haer wilde gebruyeken; den eenen van dien was genaemt Joseph Viana,
die we 12 iaeren in Tidore gewoont ende daer getrout was, dese verhaelde veel vande gelegentheyt van
het fort Tydore , seggende dat hetselve niet wel van ammunitie van oorloge versien en was ende daer
houen de 30 ofte 32 huysgesinnen der portugesen niet en woonden, oock dat hetselue bij Ambone niet en
was to gelijeken , meynende dat all sij verstaen sonden hebben het verlies van Ambona weynich resisten-
tie souden doen.
Den lOen der seller is den Admirael aen het casteel gevaren, latende daer de trommelen slaen ende de
soldaten monsteren , van alle de ouericheyt


9.
den eedt van getrouwicheyt vuyt den naeme vande Heeren Staten ende zijne Excellentie all Gouerneur Generael aft-
nemende, maer hadde veel spell met de soldaten aleer sij haer daer toe wilden begeuen, seggende voor geen
soldaten maer bootsgesellen aengenomen to wesen, dat haerluyder daer ouer gewelt gesehiede loo men
se daer wilde beholden, weicke propoosten bij de schippers geconfirmeert worden die haer daer inne
waren sterckende.
Den l2en Martij, alsoo de twee schepen gereet waren daer de portugesen meede souden vertrecken heeft
hij dselue portugesen doen aenseggen, datse met wijuen ende kynderen mitsgaders alien haeren aenhanck
vuytgesondert die ge.nomineert waren omme to blijuen haer souden to schepen maecken om tsanderen daechs
smorgens to vertrecken, ende voorts heeft hij nosh dien dach den generalen, daer [aen] hij dus lange
met ouergroote moyt ende hooftsuer hadde gearbeyt, to wege gebrocht, de Mahometisten met de Christenen
van Ambonen ende de omleggende eylanden met malcanderen vereenigende, daer van ten weder sijden
scriften in Malais ende Portugees gemaect sijn.
Den l3en Martij sijn de oude portugesehe Gouerlleurs met 2 Jesuyten ende den prochiepaep bij den Admi-
rael gecomen, hem bedanckende dat hij sijne gedaene belooften ende het accoort met hunluyden aengegaen
SOO wel naegecomen hadde, seggende sijnen naem ouersulcx door gantsch Indies to willen verspreyen,
daer en tegens haeren Generael Andrews Furtado de Mendoza grotelicx blamerende as die met sijne groote
armade niet vuytgerecht en hadde dan des Coninex landen verdoruen ende hem niettemin toescreeff den
titel van Conquistador del Sul , die hij met recht wel mochte vuytscrabben als die met meerder redenen


10.
den Hollantschen Admirael mochte voeren , ende hebben naer diergelijcke meer discourses haer affgescheyt van
hem genomen.
Den 14e11 Martij is den ouden portugees Diego Barhudo als voorrnaels weder wen hoort hij den Admi-
rael gecomen, met hem brengende de gesanten ofte gecommitteerden van het eylant Russillao [Noesa Laoet]
ende Doulata [Oelat op Saparoea], gelijek hij lestrnael met den Coninck van Oma aldaer sijnde helooft hadde .
Deere wares altemael Christenen ende worden seer vanden portugees gepresen haer getrouwicheyts hal-
uen, begerende voortaen onder het gehiet vande II. M . Heeren Staten ende hares (iouerneur van het casteel
to leuen in alle gehoorsaemheyt ende tot suicke diensten alse de Coningen van Portugael voormaels gedaen
hadden, versoeckende meede tot dies eynde ende haere verseeckerheyt letteren van seguridade, den Ad-
mirael hoochlicken daer voor bedankende ende met verscheyde vervarsingen vererende .
Den 16e11 Martij sijn de Portugesen wech geseylt met haere wijuen ende kynderen in twe schepen daer
all veel hondert sielen inne waxen ende sommighe van die na Solor, maer de meeste sae Malaca souden seylen .
Den Vice-Admirael is doen oock met vijff schepen nae Tarnati geseylt om hem aldaer bij den Coninck
to voegen ende met den seluen de vaanden alien affbreuck to doen . Den seluen dach maeckten den Ad-
mirael noch gereetschap omme met 2 schepen ende het jacht na Banda to varen ende aldaer de saecken
met vrintschappe ofte met gewelt to slechten, dwijle deselue voor onse natie niet wel daer en stonden, son
vijff van de Hollanderen doot gesmeten ende den coopman Jacob de Bitter naer Lochou vertrocken was , van
en welcken hij oock verstaen heeft dat de Tarnatesen


11.
ende Verannulesen met 15 corcorren gevaren warm na de Chrysten eylanden omme de inwoonderen alien affbreuck
ende schade to doen. Den 17en derseluer continueerden noch die selue tijdinge vande Tarnatesen ende
Verannulesen, waer ouer den Admirael eenen Bartolomeus Graef genaempt, wesende in dienste vande Magellanische
compaignie, gesonden heeft met een welgemande canna binnen door omme dselue Tarnatesen to gaen soecken, ende
haere hoofden van wegen de Nederlanderen aen to seggen datse van sulcke oorloge alse teger~s de inwoonderen
vande christenen eylanden moueeren souden afstant doen, dselue in ruste ende vrede latende wonen, dwijle
die alle vasallen ende ondersaten vanden Coninck van Hollant warm, dwelck in verbont ende eenicheyt met
den Coninck van Tarnate getreden was, dat daar door de ondersaten vanden eenen oock beschermt behoirden
to werden ende niet verdoruen bij den anderen etc.
Den 18e11 Martij den Admirael aen lant wesende, quamen aen hem de portugesen versoeckende datse
haere huysen op een verseeckerder plaetse mochten versetten, alsoo sij grotelicx vreesden ende sorchden
dat de Mahometisten, die met hoopen bij het casteel quamen wonen, haer op een nachte onversiens moch-
ten ouer vallen , waeromme hij , die tot die ure noyt den tijt gehadt hadde omme list lant ends de stadt
to besien , met soo veele swaricheyden ends difficulteyten daechlicx ouerlast sijnde, met den Gouerneur
van list casteel doers is gaen wanderers , ends bevont de stadt seer fray ends plaisierich gelegen , daer nae
de portugesen huysingen ends kercken besiende, sack dselue wel lustich rontomme met cocosnoten beplant,
de playne was oock wel groot


12.
ends de kerck nae de gelegentheyt van list lant wel gebout, daer den Jesuyt Massonius sijn regiment,
tamelicken groot sijnde, dicht bij hadde. Den 2Oen der seller macnt den Admirael in list casteel wesende,
soo
quamen die Portugesen clagen ouer de Nucinivels, dat bitters Mahometisten sijn ends altijts haere
vianden warm geweest, dat dselue met menichten onder haer quamen wonen, waer ouer sij voor quader beducht
sijnde, versochten dat hij daer rune wilds remedieren, sulex dat se naemaels geen ongeluck en vernamen .
Den 26en Martij is weder den Admirael aen lant gevaren ends aldaer den olden portugys Diego Barbudo
ontbooden, den sellers makende aldaer regidor ouer de inwoonderen ends Juan del Mora Juge ofte rich-
ter, eenen Japanese Algasil ofte onderschout, weick officie van oudts bij die natie bedient was geweest,
ends den Raet hadde voor goet gevonden dat dselue regieringe voor een tijt soude continueren .
Den 28en derseluer dede den Admirael sijn schip gereet maecken om nae Banda to seylen, daer inns
nemende alle de bests balicken ends houtwerck vande groote kercke gecomen, omme daer van tot Banda
goede vaste huysingen to bouwen, wanneer alle de princepale Portugesen met de Jesuyten hem hebben
comen adieu seggen ende goede reyse wenschen . Ende dat was de leste reyse dat den Admirael met Portu-
gesen ofte Jesuiten gesproken ofte gehandelt heeft. Waer vuyt ende vuyt alle hot voorgaende mijne hee-
ren Bewinthebberen lichtelicken sullen connen verstaen ende bemercken wat schijn van waerheyt hot is
hebbende


13.
tgeene hem nae geseyt wort, dat hij met de Jesuyten gebiecht, bij de selue haere missen gehoort
ende haere sacramenten gepartipiceert soude hebben, niet anders dan ofte den seluen alleenlick om sulcx
daer gecomen ende so periculosen reyse aengenomen hadde, ende de Jesuyten tot sulcken eynde aldaer ge-
socht, hot welcke, behaluen dat de gesintheyt vanden Admirael doen heel wijt daer van was, soude evenwel
ridiculous ende onbequamelicken van eenen alsoo gesint sij nde , op die plaetse ende ten sulcken aensien
geschiet wesen, daer bij doende dat de menichfuldige occupation ende tegenwoirdige swaricheyden, eenen
die sijn eere wilde betreffen ende last nacomen daer wel anders coste ende mochte werck geuen, als hem
met sulcke exercitien van leedighe ende geruste menschen to bemoyen.