Cort verhael van 't
geene bij den Admirael Steuen vander Haghen tot Ambonen met de Portugesen ende
Jesuyten
gehandelt is.
1.
Ingevalle padre Massonio ende eenighe van de principals portugesen in Europa
warm ende die heeren
Bewinthebberen die moyten geliefden to doen aen haer to serijuen , ende dselue
geloue to geuen mt geene sij
van den Admirael vander Haghen ende sijne handelinge in Ambona weten to
getuygen, men soude son-
der twijfel vuyt de conferentie van 't selue, met het
geene hij hem soo mondelinge als scriftelickenverhaelt
is genoch connen verstaen, wat de handel aldaer met haerluyden geweest is . Die
soo menichmael warm ver-
manende datse met hem medelij den hadden, hem siende in 500 groote moyten
verwert dat se niet en wisten
hoe hij met soo weynich behulps daer vuyt soude connen geraecken, want doen het casteel ouer aen den
Adrnirael gegeuen was, soo heeft hij eerst bevonden wat moyten ende arbeyt het
was soo een getroubleert
last, met soo verscheyde voickeren bewoont to vereenighen ende in rusts to
brengen, daer de inwoon-
deren soo grooten haet ende partijschappe under malcanderen wares dragende, als
daer de Olisiuas tegens
de Olilimas, dat sijn de Mahometisten tegens de Christenen, soo seer verbittert
wares, dat het hoochnodich
bevonden worden dselue tot vrintschap to brengen, S0O die antlers het geheele
last inde gronde bedoruen
2.
souden hebben, sulex dat geene vruchten noehte
proufijten daer off to verwachten stonden , waer toe oock
het casteel hoewel met tselue soude mogen voorsien ofte gefortifieert hebben,
niet ofte weynich soude heb-
ben connen gehelpen . Waeromme voor hem goeden raet tot remedie van alle 't selue wel van dome was,
soo de verstandichste commijsen van de vlote al doot of op haere verseheyden
lagen ende vande andere
weynich behulps conde treeken , die meenden met het veroueren van het casteel
alles to wege gebracht to
wesen , daer de meeste swaricheyt ende moyten nosh aenstaende was, ende van hem
versocht sijnde inde
cayute, daer de Am.bonesen bij 10, 20, iae 30 tseffens met groote confusie ende
weynich resolutie haer saec-
ken aen gauen ende vorderden, to willen blij uen, voor antwoort gauen datse al
eenen dach ofte 2 daer
geseten hadden ende het haer verdroot langer to blijuen, dwijle het saecken
warm haer verstant to bouen
gaende, dat den Admirael het wel alleen soude vuyt rechten, die ouersulnx in
alle de moyten alleen is
blijuen steecken ende wel een rpaent stadich met soo danighe hooftbreecken
doende geweest met grote pa-
tientie, nu deene dan dandere parthij e verhoorende ende in groote
onverdraechlicke hitte, stadich het sweete
affwissende, sochte met alle vruntschappe haer to vergelij cken. Waer ouer
dvoorsz. Portugesen hun oock
seyden to verwonderen ende niet gedocht to hebben dat den Admirael alles in
dier voegen soude geappai-
seert ende tot een goet eynde gebracht hebben, als die een yder parthij e groot
3.
contentement gegeuen, haere scrifte seguros ofte
sauvegardes selffs gescreuen ende watter voort nodich was bij
hem selffs affgedaen hadde etc. Sijn dan den 24en Februarij a°. 1605, daechs
naer dat het casteel van Ambona
ouer gegeuen was, twe Jesuyten aen boort bij den Admirael vander Haghen gecomen
, waer van de principaelste
was genoempt padre Lorenzo Masonio , to Venetien geboren , ende presenteerden
hem haere dienst daerse hem in
mochte behulpsaem wesen, dat hij hunluyden ooek mt goet heeft affgenomen, het
gevoelen hebbende dat se hem
grooten dienst souden connen doen ende van veele saecke de
gelegentheyt ende regieringe van het lant
aduiseren . Dselue begonden voor eerst daer an to spreecken voor seeckere
naturele Ambonesen , dat Christe-
nen warm, in sommighe dorpen ofte viecken wonende, diese seyden ouer de 70
iaeren bij de Portugesen ge-
weest to hebben ende haer altijt wel ende getrouwelicken gedragen hadden als
goede vasallen vande
Coningen van Portugal, ende doen haer begeere to begeuen onder de subiectie
ende gehoorsaemheyt vande
H. Staten, ende sijne Excellentie, tot dien eynde voor haer begeerende perdon
ende verseeckerheyt omme
met haer wijuen ende kynderen weder in haere huysen
daerse vuyt in het geberchte gevlucht warm , to
comen woven, dat hij hunluyden belooft ende vergost heeft, voorts op den Jesuit
Massonio begeerende dat
hij vorder sijn bests wilds doen omme alle de andere Ambonesen christenen door
het lant verspreyt bij hem
brengen, dat hij se vrijlick
4.
ende seeckerlick wilds aennemen onder de protectie
ende beschermenisse vande voornoemde H . Staten ende sijnen
Prince ende haerluyden alsoo tracteren, dat se goet contentement van hem souden
hebben, hetweick oock den
Jesuit Massonio belooft ende voort sun affgescheyt genomen heeft met sijn
compaignon nae lant varende.
Weynich daer nae is bij den Admirael meede aen boort gecomen eenen ouden portugees Diego Barbudo genoempt,
met hem brengende veele vande principals hoofden ende Capiteynen vande
steedekens ende dorpen, wesende alle
christenen , die hij oock seer prees ende seyde die goet van nature ende haere
Coningen altijt seer trou
geweest to hebben, gelijek sij flu presenteerden ende begeerden voor trouwe
vasalleri ende onderdanen bij
H . M . Heeren Staten aengenomen to worden, auders riiet versoeckeude dan
dwijle sij christenen waren, suicke
to mogen leuen ende steruen met vrijheyt van conscientie, ende begeerden daer
toe verseeckerheyt ende seguros
bij den Admirael scuffs onderteyckent, tot beschermenisse van haere wijuen ende
kynderen , dat hun oick beloeft
is , mits datse alle behuip ende dienst alse voorgaens de Coningen van
Portugael gedaen hadden aen den Gouerneur
van het Casteel, die van wegen de H . Staten daer soude gestelt worden, voort
aen doen souden, het weleke sij
alle blijdelieken beloofden nae to comer. Den seluen dach is oock don Gaspar de
Mello, die Gouerneur van Ambona
hadde geweest, aldaer bij den Admirael gecomen, hem to voet vallende ende
vergiffenisse biddende, daer bij
seggende dat de Portugesen tegens sijnen wille ende danck het
5.
casteel hadden ouergegeuen, ende claechden seer datse
alsuleken conincklicken plaetse so scandelicken hadden
verlaten, de tranen van weemoedicheyt hem ouer de oogen lopende.
Den 25en Februarij quamen ontrent 20 vande principals Portugesen mt schip den
Admirael besoecken, hem geluck
biedende van sijne conincklijcke victorie ende biddende dat hij haer dock wilds
bevrijden ende beschermen voor
de Mahometisten, haere vianden, want sij verstaen hadden dat die van alle
canter met haere corcorren aff quamen
om haerluyden die verwonnen waren vuyt to royen . Den Jesuit Massonio is oock
doen aldaer gecomen omme het scrift
dat hij seguro noemden voor de Ambonesen, gelijck den voorgaenden dach belooft
was, to halen, dat hem den Admirael
screeff ende gaff, voorts den semen vermanende de andere christenen die
eertijts onder het casteel behoort
ende gestaen hadden merle to brengen onder het gebiet vande H. Staten, ende
meer andere dingen vande gestaltenisse
ende gelegenheyt van het lant vragende, waer van hij
oock seer goet beseheyt dede, seggende dat de Hollanderen
veel stercker ende verseeckerder in die landen souden wesen als de Portugesen
oyt geweest waren, omme dat sij nu
alsoo wel de Mahometisten ende Heydenen als de Christenen ende Portugesen onder
haer tot vrinden souden gebruycken
ende trecken , die dus lange met malcanderen viantschap in alder manieren
gebruyckt hadden, dwijle hij het iaer
1600 onder de Mahometisten converserende, de herten vande seine doen al sijn
gemaeckt ende gewonnen hadde, sulcx
dat se met de macht der seluer al veel souden connen vuyt richten ende to wege
brengen. Den 26eri Februarij quam
padre Massonio weder aen
6.
boort bij den Admirael, met hem brengende 23 ofte 24
vande ouerste ende hoofden van verscheyden stedekens ende
vlecken die altemael Portugesche Christenen waren ende met dselue gehouden
hadden, daer onder waren twe Coningen,
als van Quylan ende Soya. Nae dat hij al een poosken
met dselue hadden gediscoureert soo die al meest tamelicken
Portugees spraken, cregense seer goet contentement van hem ende gauen hun
datelicken onder de gehoorsaemheyt ende
subiectie vande H. M . Heeren Staten ende sijne Excellentie, belouende alle
getrouwicheyt ende dienste dselue to
sullen doen gelijck sij voormaels aen de Coningen van Portugal gedaen ende die
ander hoofden met Diego Barbudo
gecomen belooft hadden, met versoeckinge van de gewoonlicke sauvegarde ofte seguros to hebben.
Den 27en Februarij doen is den Admirael voor de eerste reyse aent lant ende het casteel gevaren, alwaer
het woort Goods gepredict worden met dancksegginge vande naemcondelicke
victorie , die Godt Almachtich
hem voor sijne Meesters ende Heeren verleent hadde, daer voorts settende tot
Gouerneur van het casteel
ende den Archipelago van Ambona Frederick loutman , omme tselue vuyten naeme
vande H . M . H .
Staten to regieren.
Den len Martij is padre Massonio met 6 ofte acht portugesen weder
int schip bij den Admirael gecomen,
hem biddende toch sijne beste to willen doen dat den generalen pegs tusschen de
Mahometisten ende Chris-
tenen mochte gemaeckt worden, soo de Mahometisten haer seer sterck vergaderen,
waer voor sij groote vrese
7.
hadden, dewijle sij nu buyten het casteel won ende qualicken voor de selue
bewaert waren . De Mahome-
tisten quamen oock van alle de omliggende eylanden den
Admirael visiteren ende vande victoire gratuleren,
seer verblijt wesende dat se hem seluen daer sagen, die haer doen vande
Portugesen verlost ende gevrijt
hadde . Ende den Capiteyn Hyto met de andere Ambonesche Capiteynen, seyden dat
den roep door alle
de eylanden soo groot was van sijne wedercompst endeveroveringe van Ambonen,
dat die luyden van die
eylanden ouer hondert mijlen weechs hem wilden comen besoecken ende de plaetse
besien die haer soo
lange in vrese ende bedwang gehouden hadde . Doen heeft men twe oude toorens,
die to nae het casteel
stonden, begonnen aff to breecken, daer veel volcx aen arbeyden.
Den 3en Martii voer den Admirael met sijnen Raet aen het
casteel daer hij de Portugesen die blijuen sou-
den den eedt van getrouwicheyt heeft
laten doen, die ontrent 32 ofte 33 huysgesinnen sterck waren, haer
meede vermanende datse de 2 kercken to nae aen 't casteel staende met sommige
huysen souden doen
af'breecken .
Den 4en Martij heeft den Admirael veel volcx aen lant gesonden omme de twe
thorens aff to breecken, ende
oock bevolen aen Don Emanuel de Mello, Gouerneur vande Molucken, ende Don
Gaspar de Mello, geweesde
Gouerneur van Ambona met alle de Portugesen, datse
haer souden gereet maecken omme binnen vier ofte vijff
daghen to vertreeken, waer toe geordonneert worden de scheepkens Mosambique
ende van Don Emanuel, omme
dselue wech to voeren. Den 5cn Martij heeft den Admirael sijnen schipper met
noch eenich ander volck aen
lant gesonden omme
8.
de twe kercken die to nae aen het casteel stonden met
sommighe andere huysen aff to breecken, ende
men continueerden noch met de twee toornen als voor geseyt to raseren.
Den Ten der seluer maent quam den ouden portugys Diego Barbudo bij den Admirael
op sijn schip, met
hem brengende den Coninck van Oma met eenighe van sijne ondersaten
vergeselschapt, die denseluen
Barbudo, sijn beste doende om in des Admiraels gratie to staen, als die verhoopte
binnen Ambona, daer hij
ouer de 40 iaeren hadde gewoont, sijn leuen to eyndigen, soo verre gebracht
hadde dat hij hem onder
de subiectie vande H . M . H . Staten begeuen heeft, den Admirael van wegen
dselue heeren den eedt van
getrouwicheyt doende ende alle diensten als voor van
de andere verhaelt, belouende, oock meede vanden
seluen sauvegarde ende brieuen van seguridade verwachtende.
Den Ben Martij sijn twe portugesen aen boort bij den Admirael gecomen,
versoeckende dienst om met hem
op de schepen to varen daer hij haer wilde gebruyeken; den eenen van dien was
genaemt Joseph Viana,
die we 12 iaeren in Tidore gewoont ende daer getrout was, dese verhaelde veel
vande gelegentheyt van
het fort Tydore , seggende dat hetselve niet wel van ammunitie van oorloge
versien en was ende daer
houen de 30 ofte 32 huysgesinnen der portugesen niet en woonden, oock dat
hetselue bij Ambone niet en
was to gelijeken , meynende dat all sij verstaen
sonden hebben het verlies van Ambona weynich resisten-
tie souden doen.
Den lOen der seller is den Admirael aen het casteel
gevaren, latende daer de trommelen slaen ende de
soldaten monsteren , van alle de ouericheyt
9.
den eedt van getrouwicheyt vuyt den naeme vande Heeren
Staten ende zijne Excellentie all Gouerneur Generael aft-
nemende, maer hadde veel spell met de soldaten aleer sij haer daer toe wilden
begeuen, seggende voor geen
soldaten maer bootsgesellen aengenomen to wesen, dat haerluyder daer ouer
gewelt gesehiede loo men
se daer wilde beholden, weicke propoosten bij de schippers geconfirmeert worden
die haer daer inne
waren sterckende.
Den l2en Martij, alsoo de twee schepen gereet waren daer de portugesen meede
souden vertrecken heeft
hij dselue portugesen doen aenseggen, datse met wijuen ende kynderen mitsgaders
alien haeren aenhanck
vuytgesondert die ge.nomineert waren omme to blijuen
haer souden to schepen maecken om tsanderen daechs
smorgens to vertrecken, ende voorts heeft hij nosh dien dach den generalen,
daer [aen] hij dus lange
met ouergroote moyt ende hooftsuer hadde gearbeyt, to wege gebrocht, de
Mahometisten met de Christenen
van Ambonen ende de omleggende eylanden met malcanderen vereenigende, daer van
ten weder sijden
scriften in Malais ende Portugees gemaect sijn.
Den l3en Martij sijn de oude portugesehe Gouerlleurs met 2 Jesuyten ende den
prochiepaep bij den Admi-
rael gecomen, hem bedanckende dat hij sijne gedaene belooften ende het accoort
met hunluyden aengegaen
SOO wel naegecomen hadde, seggende sijnen naem ouersulcx door gantsch Indies to
willen verspreyen,
daer en tegens haeren Generael Andrews Furtado de Mendoza grotelicx blamerende
as die met sijne groote
armade niet vuytgerecht en hadde dan des Coninex landen verdoruen ende hem
niettemin toescreeff den
titel van Conquistador del Sul , die hij met recht wel mochte vuytscrabben als
die met meerder redenen
10.
den Hollantschen Admirael mochte voeren , ende hebben
naer diergelijcke meer discourses haer affgescheyt van
hem genomen.
Den 14e11 Martij is den ouden portugees Diego Barhudo
als voorrnaels weder wen hoort hij den Admi-
rael gecomen, met hem brengende de gesanten ofte gecommitteerden van het eylant
Russillao [Noesa Laoet]
ende Doulata [Oelat op Saparoea], gelijek hij lestrnael met den Coninck van Oma
aldaer sijnde helooft hadde .
Deere wares altemael Christenen ende worden seer vanden portugees
gepresen haer getrouwicheyts hal-
uen, begerende voortaen onder het gehiet vande II. M . Heeren Staten ende hares
(iouerneur van het casteel
to leuen in alle gehoorsaemheyt ende tot suicke diensten alse de Coningen van
Portugael voormaels gedaen
hadden, versoeckende meede tot dies eynde ende haere verseeckerheyt letteren
van seguridade, den Ad-
mirael hoochlicken daer voor bedankende ende met
verscheyde vervarsingen vererende .
Den 16e11 Martij sijn de Portugesen wech geseylt met haere wijuen ende kynderen
in twe schepen daer
all veel hondert sielen inne waxen ende sommighe van
die na Solor, maer de meeste sae Malaca souden seylen .
Den Vice-Admirael is doen oock met vijff schepen nae Tarnati geseylt om hem aldaer
bij den Coninck
to voegen ende met den seluen de vaanden alien affbreuck to doen . Den seluen
dach maeckten den Ad-
mirael noch gereetschap omme met 2 schepen ende het jacht na Banda to varen
ende aldaer de saecken
met vrintschappe ofte met gewelt to slechten, dwijle deselue voor onse natie
niet wel daer en stonden, son
vijff van de Hollanderen doot gesmeten ende den coopman Jacob de Bitter naer
Lochou vertrocken was , van
en welcken hij oock verstaen heeft dat de Tarnatesen
11.
ende Verannulesen met 15 corcorren gevaren warm na de
Chrysten eylanden omme de inwoonderen alien affbreuck
ende schade to doen. Den 17en derseluer continueerden noch die selue tijdinge
vande Tarnatesen ende
Verannulesen, waer ouer den Admirael eenen Bartolomeus Graef genaempt, wesende
in dienste vande Magellanische
compaignie, gesonden heeft met een welgemande canna binnen door omme dselue
Tarnatesen to gaen soecken, ende
haere hoofden van wegen de Nederlanderen aen to seggen datse van sulcke oorloge
alse teger~s de inwoonderen
vande christenen eylanden moueeren souden afstant doen, dselue in ruste ende
vrede latende wonen, dwijle
die alle vasallen ende ondersaten vanden Coninck van Hollant warm, dwelck in
verbont ende eenicheyt met
den Coninck van Tarnate getreden was, dat daar door de ondersaten vanden eenen
oock beschermt behoirden
to werden ende niet verdoruen bij den anderen etc.
Den 18e11 Martij den Admirael aen lant wesende, quamen aen hem de portugesen
versoeckende datse
haere huysen op een verseeckerder plaetse mochten versetten, alsoo sij
grotelicx vreesden ende sorchden
dat de Mahometisten, die met hoopen bij het casteel
quamen wonen, haer op een nachte onversiens moch-
ten ouer vallen , waeromme hij , die tot die ure noyt den tijt gehadt hadde
omme list lant ends de stadt
to besien , met soo veele swaricheyden ends difficulteyten daechlicx ouerlast
sijnde, met den Gouerneur
van list casteel doers is gaen wanderers , ends bevont de stadt seer fray ends
plaisierich gelegen , daer nae
de portugesen huysingen ends kercken besiende, sack dselue wel lustich rontomme
met cocosnoten beplant,
de playne was oock wel groot
12.
ends de kerck nae de gelegentheyt van list lant wel
gebout, daer den Jesuyt Massonius sijn regiment,
tamelicken groot sijnde, dicht bij hadde. Den 2Oen der seller macnt den
Admirael in list casteel wesende,
soo quamen die Portugesen clagen ouer de Nucinivels, dat bitters
Mahometisten sijn ends altijts haere
vianden warm geweest, dat dselue met menichten onder haer quamen wonen, waer
ouer sij voor quader beducht
sijnde, versochten dat hij daer rune wilds remedieren, sulex dat se naemaels
geen ongeluck en vernamen .
Den 26en Martij is weder den Admirael aen lant gevaren
ends aldaer den olden portugys Diego Barbudo
ontbooden, den sellers makende aldaer regidor ouer de inwoonderen ends Juan del
Mora Juge ofte rich-
ter, eenen Japanese Algasil ofte onderschout, weick officie van oudts bij die
natie bedient was geweest,
ends den Raet hadde voor goet gevonden dat dselue regieringe voor een tijt
soude continueren .
Den 28en derseluer dede den Admirael sijn schip gereet maecken om nae Banda to
seylen, daer inns
nemende alle de bests balicken ends houtwerck vande
groote kercke gecomen, omme daer van tot Banda
goede vaste huysingen to bouwen, wanneer alle de princepale Portugesen met de
Jesuyten hem hebben
comen adieu seggen ende goede reyse wenschen . Ende dat was de leste reyse dat
den Admirael met Portu-
gesen ofte Jesuiten gesproken ofte gehandelt heeft. Waer vuyt ende vuyt alle
hot voorgaende mijne hee-
ren Bewinthebberen lichtelicken sullen connen verstaen ende bemercken wat
schijn van waerheyt hot is
hebbende
13.
tgeene hem nae geseyt wort, dat hij met de Jesuyten
gebiecht, bij de selue haere missen gehoort
ende haere sacramenten gepartipiceert soude hebben, niet anders dan ofte den
seluen alleenlick om sulcx
daer gecomen ende so periculosen reyse aengenomen hadde, ende de Jesuyten tot
sulcken eynde aldaer ge-
socht, hot welcke, behaluen dat de gesintheyt vanden Admirael doen heel wijt
daer van was, soude evenwel
ridiculous ende onbequamelicken van eenen alsoo gesint sij nde , op die plaetse
ende ten sulcken aensien
geschiet wesen, daer bij doende dat de menichfuldige occupation ende
tegenwoirdige swaricheyden, eenen
die sijn eere wilde betreffen ende last nacomen daer wel anders coste ende
mochte werck geuen, als hem
met sulcke exercitien van leedighe ende geruste menschen to bemoyen.